न्यायाच्या नावाखाली नरकयात्रा: संजय राऊत यांचा तुरुंगातील प्रहार
पुस्तक परीक्षण: ‘नरकातला स्वर्ग’ – एका पत्रकाराचं तुरुंगातील मनोगत
लेखक: संजय राऊत
प्रकाशक: न्यू एरा पब्लिकेशन हाऊस, पुणे
किंमत: ₹३५०
पुस्तक परीक्षण: रामप्रसाद खंडेलवाल, पत्रकार, नांदेड
‘नरकातला स्वर्ग’ हे पुस्तक खासदार आणि ज्येष्ठ पत्रकार संजय राऊत यांनी तुरुंगवासाच्या काळात लिहिलं आहे. या पुस्तकाची एक प्रत मला सामना वृत्त समूहाचे नांदेड जिल्हा प्रतिनिधी विजय जोशी यांनी भेट दिली. वाचताना इतका खोलवर परिणाम झाला की लिहावंसं वाटलं, पण क्षणभर वाटलं,‘संजय राऊतसारख्या मातब्बर पत्रकाराच्या पुस्तकावर आपण परीक्षण लिहिण्याची लायकी ठेवतो का?’ पण शेवटी लेखणी उचलली आणि वाचकांच्या न्यायावर सोपवलं,ही हिंमत कौतुकास्पद आहे की एक अपघात!
पुस्तकाची थोडक्यात ओळख
‘नरकातला स्वर्ग’ हे पुस्तक केवळ तुरुंगातील अनुभवांचं चित्रण नाही, तर एका पत्रकाराच्या वैयक्तिक, सामाजिक आणि राजकीय संघर्षाचं साक्षात्कारमूलक चित्रण आहे. लेखकाने तुरुंगातील वास्तव, व्यवस्थेतील गंज, सत्तेचा दुरुपयोग आणि एका व्यक्तीवर आलेले आरोप, हे सर्व अतिशय स्पष्टपणे, बिनधास्तपणे मांडले आहेत.संजय राऊत यांनी तुरुंगात असताना आपल्या अनुभवांचे साक्षीदार ठरलेले अनेक प्रसंग मांडले आहेत. यात राजकीय कटकारस्थानं, ईडीची कारवाई, शिवसेनेच्या नेत्यांवर झालेला अन्याय, आणि व्यवस्थेतील दडपशाहीचा सखोल वेध घेण्यात आला आहे.
राजकीय आणि वैयक्तिक संदर्भ
पुस्तकात नरेंद्र मोदी यांच्या सत्तेच्या उदयाची पार्श्वभूमी ‘मोदी युग अवतरले’ या प्रकरणात मांडण्यात आली आहे. राऊत यांनी पंतप्रधान मोदी आणि अमित शहा यांच्याबद्दल असलेली सुरुवातीची शंका, नंतरचा सत्तेचा उन्माद, आणि त्यातून निर्माण झालेल्या राजकीय पेचांची चांगली मांडणी केली आहे.‘बाजीराव मोदी’ हा अग्रलेख, तसेच पीएमएलए कायद्यातील गैरवापर, ईडीच्या चौकशा, अनिल देशमुख व पी. चिदंबरम यांचे संदर्भ, हे सर्व पुस्तकात उदाहरणांनिशी विस्तारलेले आहेत.
तुरुंगातील वास्तव
राऊत यांनी लिहिलेलं एक वाक्य मनाला स्पर्शून जातं, “ऑर्थर रोड तुरुंगात सुखकर्ता दुखहर्ता आरती होते, पण ती आरती दुखहर्ता ठरत नाही.”
ते तुरुंगात भेटलेल्या कैद्यांच्या कथा, तुरुंगातील सडलेल्या अन्नाची चव, काही कैद्यांचे स्वयंपाकी कौशल्य, आर्यन खानच्या प्रकरणाचा संदर्भ, संजय राऊत यांची आई व मुलीच्या लग्नाच्या संदर्भातील त्रास, हे सर्व अनुभव वाचकाच्या डोळ्यांसमोर जिवंत होतात.तुरुंगात मिळणाऱ्या “मनी ऑर्डर”वर आधारित अन्न, तुरुंगातील गचाळ सुविधा, झपाट्याने वाढणारी कैद्यांची संख्या, आणि कैद्यांवर लादलेले अपमान, या सर्व गोष्टी अत्यंत प्रामाणिकपणे मांडण्यात आल्या आहेत.
प्रशासन, माध्यमं आणि न्यायव्यवस्था
माध्यमांनी एका पत्रकाराचा आवाज कसा दाबला, भारत जोडो यात्रेसारख्या चळवळींना कसा वळसा घातला, हे मुद्दे संजय राऊत यांनी स्पष्टपणे मांडले आहेत.ते सांगतात, “पत्रकाराला बातमीमुळे 23 महिने जेलमध्ये राहावं लागतं,” ही एक सशक्त पोकळी असलेली लोकशाही आपण अनुभवतो आहोत, असंही सूचित केलं आहे.
मानवी हक्क, संविधान आणि स्वायत्त संस्थांचा गैरवापर
पुस्तक वाचताना जाणवतं की, भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद 21 (जीवनाचा आणि वैयक्तिक स्वातंत्र्याचा अधिकार) चं सर्रास उल्लंघन होत आहे.
ईडीच्या कारवायांमध्ये फक्त प्रश्न विचारायचे, पण निर्णय आधीच ठरलेला असतो, ही बाब अनेक प्रकरणांमधून अधोरेखित होते.
साहित्यिक आणि भावनिक ताकद
संजय राऊत यांनी तुरुंगात लिहिलेलं त्यांच्या आईला पत्र, आणि एकूण तुरुंगातील व्यवहारांचं चित्रण भावनिक पातळीवर भिडतं.
‘कधी सूर्यास्त होतो, तर दुसऱ्या दिवशी सूर्योदय होतोच’ – हा आशावाद पुस्तकाच्या शीर्षकाप्रमाणेच एक सकारात्मक संदेश देऊन जातो.
शेवटचा निष्कर्ष
‘नरकातला स्वर्ग’ हे केवळ एका खासदाराचं जेल डायरी नाही, ती एका लोकशाहीत जगणाऱ्या माणसाची सत्यकथा आहे.
तुरुंगातील व्यवहार, सत्तेच्या दडपशाहीतील कटकारस्थानं, माध्यमांवरचा प्रभाव, आणि व्यवस्थेचा दुर्दैवी चेहरा – हे सर्व दस्तऐवजासारखं पुस्तकाच्या पानांमध्ये उलगडलं आहे.हे पुस्तक प्रत्येक पत्रकार, प्रत्येक वाचक, आणि विशेषतः प्रत्येक सामान्य नागरिकाने वाचायलाच हवं. कारण यातून आपल्यालाच आपल्या लोकशाहीचं आणि व्यवस्थेचं आरसपानी दर्शन घडतं.
पुस्तकाचं श्रेय:
मुखपृष्ठ: भरत सिंग
सुलेखन: संतोष धोंडगे
अंतर्गत मांडणी: रत्नेश चोरगे
प्रकाशन दिनांक: ३० मार्च २०२५
शिफारस:जर तुम्हाला ‘नरक’ म्हणजे काय, आणि ‘स्वर्ग’ त्यात कसा सापडतो हे समजून घ्यायचं असेल, तर हे पुस्तक वाचणं अत्यावश्यक आहे.
