जगाने आजवर असंख्य हुकूमशाही पाहिल्या आहेत. मुसोलिनी, हिटलर, इदी अमीन यांसारखी नावे इतिहासात रक्ताने लिहिली गेली. या सर्वांचा एक共समान शेवट झाला। सत्ता संपली, देह गेला, उरली ती केवळ आठवण. कारण कोणतीही व्यक्ती शाश्वत नसते; मात्र तिच्या कृतींचा ठसा पिढ्यान्पिढ्या राहतो. म्हणूनच जग हुकूमशहांकडून प्रेरणा नव्हे, तर धडे घेत असते.
या हुकूमशहांवर असंख्य पुस्तके लिहिली गेली. काहींनी अभ्यास केला, काहींनी विश्लेषण मांडले, काहींनी संग्रह केला, तर काहींनी वाचून आपली अस्वस्थता व्यक्त केली. कुणी त्यांच्या कामाचे कौतुक केले, तर कुणी त्यांच्या क्रौर्याची चिरफाड केली. मतभिन्नतेचा अधिकार जगाने मान्य केला; पण सत्तेच्या शिखरावर असताना त्या हुकूमशहांवर कोणतीही कारवाई झाली नाही, हीच तर शोकांतिका आहे.
२१ व्या शतकात पत्रकार अशोक कुमार पांडेय यांनी २० व्या शतकातील ६ हुकूमशाहीचे भयावह वास्तव पुन्हा उघड केले आहे. हे पुस्तक प्रत्येकासाठी आवश्यक आहे, कारण येणाऱ्या काळातील नव्या पोशाखातील हुकूमशहांची ओळख आधीच व्हावी, हाच त्यामागचा उद्देश आहे. लेखकाचे स्वातंत्र्य त्याला इतिहासाचे निर्भीड विश्लेषण करण्याची संधी देते आणि पांडेय यांनी ती संधी पूर्ण ताकदीने वापरली आहे.
या पुस्तकातून स्पष्ट होते की लेनिनच्या वारशाचा दावा करणारा स्टॅलिन कसा हळूहळू हुकूमशहा बनला. पक्षाच्या नावावर सत्तेत आलेला नेता कसा सत्ताकेंद्र बनतो, कसा इतरांवर दडपशाही करतो आणि अखेरीस स्वतःच्या लोकांवरही प्रहार करतो,हे प्रत्येक घटना, प्रत्येक संदर्भासह मांडले आहे. सत्तेशी असहमत असलेले लेखक, विचारवंत, साहित्यिक सायबेरियात पाठवले गेले; सामान्य लोक गायब झाले हे सगळे केवळ इतिहास नाही, तर सत्तेच्या विकृतीचे जिवंत पुरावे आहेत.
अशोक कुमार पांडेय यांचे हे पुस्तक २० व्या शतकातील हुकूमशाहीची साक्ष देणारे आहे. आणि हे वाचताना आपल्या देशातील वर्तमानही अस्वस्थ करते कारण असहमतीचे आवाज दाबले जात असल्याचे आपण रोज पाहतो. पुस्तकात सहा हुकूमशहांचा उल्लेख आहे, त्यांनी काय केले, कसे केले, किती अमानुष अन्याय केला आणि उठलेला प्रत्येक आवाज कसा चिरडला, हे निर्भीडपणे मांडले आहे. तसेच त्या सहा हुकूमशहांचा अंत कसा झाला, हेही तितक्याच थंडपणे सांगितले आहे. कुणी स्वतःच्या बंदुकीने स्वतःला संपवले, कुणाचा मृतदेह विद्युत खांबावर लटकलेला सापडला, कुणी ऐश्वर्याच्या प्रासादात एकाकी मृत आढळला.
हुकूमशहा अहंकाराच्या घोड्यावर स्वार होऊन धावत असतात; पण एक दिवस तो घोडा कोसळतो, हे त्यांना कळत नाही. सत्ता संपते, पण त्यांनी पेटवलेली आग अनेक पिढ्यांना भाजत राहते हेच या पुस्तकाचे ठसठशीत सत्य आहे. प्रत्येक घटनेला संदर्भ आहे, पुरावा आहे. त्यामुळे हे पुस्तक भावनेतून लिहिलेले किंवा अतिरंजित आहे, असे म्हणण्याची जागा उरत नाही.
या पुस्तकातील भाषाही तितकीच धारदार आहे. “अतिवादी विचारधारांसाठी संकट म्हणजे त्यांच्या चिखलात फुललेले कमळ” असे वाक्य या लेखनाची सौंदर्यपूर्ण बोच दाखवते. प्रत्येक हुकूमशहाभोवती अंधभक्तांचा गराडा असतो. “माझीच स्तुती करा, माझ्याबद्दलच बोला, माझ्याविरुद्ध कोणी बोलू नये” यासाठी तो सतत प्रयत्नशील असतो. सत्तेत असताना पोस्टर, बॅनर, जाहिरातबाजीने जग व्यापले जाते.
मुसोलिनीबद्दल पुस्तकात नमूद आहे की तो घराच्या बाल्कनीत येऊन भाषण करायचा, आत जाऊन बसायचा; पण दिवे चालू ठेवले जायचे लोकांना वाटावे की नेता १८–१८ तास काम करतो. हा देखावा, ही फसवणूक आजही ओळखीची वाटते.
अशोक कुमार पांडेय स्पष्टपणे लिहितात हुकूमशहा मरतात, पण त्यांनी लावलेली आग दीर्घकाळ जळत राहते. म्हणून हे पुस्तक प्रत्येक भारतीय नागरिकाने वाचले पाहिजे. कारण तुमच्या गल्लीत, प्रभागात, गावात, राज्यात किंवा देशात कोणीतरी हुकूमशहा घडवला जात आहे का, हे ओळखण्याची ताकद ते देतं.
हे पुस्तक वाचताना अनेक प्रश्न समोर येतात. त्या प्रश्नांची उत्तरे आपल्या आजूबाजूलाच दडलेली आहेत. कवी प्रकाश दीक्षित म्हणतात—
“प्रश्न पुस्तकात नाहीत, ते आपल्या मुठीत आहेत;
चेहऱ्यावर जडलेले, राजपथाच्या कडेला लटकलेले आहेत.”
या प्रश्नांची उत्तरे शोधायची असतील, तर अशोक कुमार पांडेय यांचे हे पुस्तक निश्चितच मार्गदर्शक ठरते.
या संदर्भात मत व्यक्त करताना डॉ. पाठक म्हणतात, “मी दिल्लीतील सर्व ५६ इंची लोकांना नमस्कार करतो.” कोणताही शिवीगाळ न करता केलेली ही टीका अधिक बोचरी ठरते. लेखक पुस्तके लिहून आपले घर उभे करतो जेणेकरून वाचक पुन्हा पुन्हा तिथे येतील. लेखक आणि वाचक यांचा हा संवाद कायमस्वरूपी असतो.
पुस्तक प्रकाशित झाल्यानंतर सरकार का अस्वस्थ आहे, याचे उत्तर कदाचित लेखकच देतील. पण या सहा हुकूमशहांपैकी एखाद्याच्या पावलावर पाऊल ठेवत भारतातही अशीच हुकूमशाही रुजते आहे का हा प्रश्न मात्र या पुस्तकामुळे प्रत्येक सजग वाचकाच्या मनात उभा राहतो.
