दुबई येथे भरविण्यात आलेल्या आंतरराष्ट्रीय एअर शोदरम्यान भारतीय लढाऊ विमान तेजस कोसळल्याची एक गंभीर घटना घडल्याचे समजते. या अपघातात विमान हवेतच नियंत्रण सुटून खाली कोसळले आणि तीव्र स्फोट झाला. दुर्दैवाने, पायलटचा मृत्यू झाला. त्यांच्या कुटुंबावर आलेले दुःख शब्दांत वर्णन करणे कठीण आहे.
ही दुर्घटना केवळ एक विमान कोसळल्याची घटना नाही; तर भारताच्या संरक्षण उद्योगाच्या जागतिक प्रतिष्ठेला धक्का देणारी बाब म्हणूनही पाहिली जात आहे. तेजस विमान हे स्वदेशी तंत्रज्ञानावर आधारित असल्याचे मागील काही वर्षांपासून सांगितले जात होते. तेजसचे अनावरण करताना भारताचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी हे पूर्णपणे स्वदेशी तंत्रज्ञानाचे प्रतीक असल्याचे घोषित केले होते. तथापि, प्रत्यक्षात या विमानात विदेशी तंत्रज्ञान व महत्त्वाच्या प्रणालींचा मोठ्या प्रमाणात वापर असल्याचे अनेक तज्ज्ञांकडून नमूद केले गेले आहे.
अपघाताच्या वेळी कोणतीही युद्धस्थिती नव्हती किंवा कोणताही हवामानाचा धोका नव्हता. २१ नोव्हेंबर रोजी दुपारी तीनच्या सुमारास ‘अल मक्तूम’ विमानतळावरून तेजसने नियमित उड्डाण केले, परंतु काही मिनिटांतच ते नियंत्रणाबाहेर गेले. तेजसच्या बाबतीत अशा प्रकारची ही दुसरी घटना असल्याचेही सांगितले जाते. २०२४ मध्ये राजस्थानमधील पोखरण येथे सैन्य सरावादरम्यानही एक तेजस विमान कोसळले होते, जरी त्यावेळी पायलटने वेळेत इजेक्ट होऊन आपला जीव वाचवला होता.
दुबई एअर शो हा १९८९ पासून दर दोन वर्षांनी आयोजित होणारा प्रतिष्ठित कार्यक्रम आहे. जगभरातील एअरस्पेस कंपन्या येथे आपल्या तंत्रज्ञानाचे प्रदर्शन करतात. यावेळी तेजसची तिसरी वेळ सहभाग नोंदवली जात होती. विशेष म्हणजे, २५ नोव्हेंबर २०२२ रोजी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी स्वतः तेजस विमानातून उड्डाण केले होते. भारतातील कोणत्याही पंतप्रधानाचा हा पहिलाच असा अनुभव होता.
काही प्राथमिक विश्लेषकांच्या मतानुसार, पायलटने एक कलाबाजी (maneuver) करताना विमान पुन्हा स्थिर (stabilize) करण्यात अयशस्वी ठरल्याने दुर्घटना घडली असावी. परंतु अनेक तज्ज्ञ याला समर्थन देत नाहीत, कारण संबंधित वैमानिक अत्यंत अनुभवी होता आणि कठीण परिस्थितीत देखील विमानाचे नियंत्रण राखण्यात तो तरबेज होता.सोशल मीडियावर काही दिवसांपूर्वी तेजसच्या इंधनगळतीचे कथित व्हिडिओ फिरत होते, परंतु भारतीय संरक्षण मंत्रालयाने ते फेटाळून लावत ते व्हिडिओ बनावट असल्याचे स्पष्ट केले होते.
विपक्ष नेते राहुल गांधी यांनी पायलटच्या निधनाबद्दल दुःख व्यक्त करताना, तेजस प्रकल्पातील तांत्रिक व व्यवस्थापकीय त्रुटींची तपासणी व्हावी अशी मागणी केली आहे. तेजसमध्ये ५०% पेक्षा अधिक घटक भारतात उत्पादित झाले असले तरी रडार प्रणाली इस्रायलची, इंजिन अमेरिकन कंपनीचे आणि इतर महत्त्वाचे तंत्रज्ञानही परदेशी आहे. तेजस हलके वजनाचे व अत्याधुनिक मानले जात होते, तसेच ते एकाच वेळी दहा लक्ष्यांवर नजर ठेवू शकत होते.भारताच्या “मेक इन इंडिया” उपक्रमाचे प्रतीक समजल्या जाणाऱ्या या विमानाशी संबंधित दुर्घटना ही आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही नकारात्मक परिणाम घडवू शकते. तेजस खरेदीचा विचार करणाऱ्या काही देशांमध्ये आता शंका निर्माण होण्याची शक्यता मानली जात आहे.
तेजस प्रकल्पाची कल्पना इंदिरा गांधी यांच्या काळात आकाराला आली होती. १९९०–१९९५ दरम्यान डिझाइन तयार झाले, २००१ मध्ये पहिली टेस्ट फ्लाइट झाली, तर २०१९ मध्ये विमानाला अंतिम ऑपरेशनल मंजुरी मिळाली. दरम्यान, संरक्षण क्षेत्रातील खाजगीकरणाच्या धोरणांमुळे HAL ऐवजी काही देखभाल व पुरवठा कार्ये खाजगी कंपन्यांकडे देण्यात आली होती. या पार्श्वभूमीवर या दुर्घटनेची जबाबदारी कोणावर येते, याचा तपास आता महत्त्वाचा ठरणार आहे.जरी तपास अहवालानंतरच दुर्घटनेचे खरे कारण समोर येईल, तरी भारताच्या महत्त्वाकांक्षी स्वदेशी लढाऊ विमान प्रकल्पासमोर ही एक गंभीर आव्हानात्मक परिस्थिती निर्माण झाली आहे.
