नोबेल शांतता पुरस्कार हा जागतिक स्तरावर प्रतिष्ठेचा समजला जाणारा पुरस्कार आहे. जगात शांतता, मानवाधिकार, आणि लोकशाही टिकवण्यासाठी प्रयत्न करणाऱ्या व्यक्तींना हा पुरस्कार देण्यात येतो. परंतु गेल्या काही वर्षांपासून या पुरस्काराच्या निवडीवर प्रश्न उपस्थित होत आहेत. विशेषतः जेव्हा कोणत्याही वादग्रस्त, राजकीय किंवा संघर्षजन्य भूमिकेत असलेल्या व्यक्तीस हा पुरस्कार दिला जातो, तेव्हा त्याच्या पारदर्शकतेवर आणि नैतिकतेवर टीका होणे अपरिहार्य ठरते.
सध्या चर्चेत असलेला मुद्दा म्हणजे व्हेनेझुएलाच्या विरोधी पक्षनेत्या मारिया कुरीना मचाडो यांना 2025 मध्ये नोबेल शांतता पुरस्कार देण्यात आलेला आहे. त्यांच्यावर अनेक देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय पातळीवरून टीका होत आहे. याचे कारण म्हणजे त्यांच्या भांडवलशाही समर्थक भूमिकांचा इतिहास, परकीय हस्तक्षेपाला दिलेला पाठिंबा आणि काही वेळा दिलेली हिंसेची समर्थनात्मक वक्तव्यं.
🔹 मारिया मचाडो कोण आहेत?
मारिया कुरीना मचाडो या व्हेनेझुएलाच्या एक प्रमुख विरोधी पक्ष नेत्या असून त्या “Vente Venezuela” या राजकीय पक्षाच्या संस्थापक सदस्यांपैकी एक आहेत. त्यांचे राजकारण मुख्यतः समाजवादी सरकारविरोधात असून, त्या निकोलस मादुरो यांच्या सरकारच्या विरोधात दीर्घ काळापासून लढा देत आहेत.
📌 महत्चाचे मुद्दे:
त्या भांडवलशाही समर्थक आहेत.
त्यांनी अमेरिकेकडून निधी स्वीकारल्याचे स्वतः मान्य केले आहे.
त्यांनी 2005 मध्ये संसदेत राष्ट्रपतीविरोधात हिंसक वक्तव्य केल्याचा आरोप आहे.
त्यांनी खाजगीकरण आणि अमेरिकी हस्तक्षेपाला समर्थन दिलं आहे.
🔹 नोबेल शांतता पुरस्काराच्या उद्दिष्टांशी विसंगती
नोबेल शांतता पुरस्काराची स्थापना अल्फ्रेड नोबेल यांच्या इच्छेनुसार करण्यात आली होती. त्यांनी त्यांच्या वसीयतनाम्यात नमूद केलं होतं की, “जगात शांतता प्रस्थापित करणाऱ्या व्यक्तींना हा पुरस्कार दिला जावा.”
परंतु, मचाडो यांच्या कारकीर्दीकडे पाहिल्यास, त्यांच्या भूमिकेत अनेकदा शांततेऐवजी संघर्षाचे समर्थन दिसते.
📚 संदर्भ:
BBC News – मचाडो यांच्या 2015 मधील मुलाखतीत त्यांनी अमेरिकेच्या हस्तक्षेपाचे समर्थन केल्याचे नमूद आहे.
The Guardian – त्यांच्या भांडवलशाही समर्थक धोरणांचा उल्लेख.
Nobel Prize Official Site – नोबेल शांतता पुरस्काराचे उद्दिष्ट.
🔹 गांधींना नोबेल का नाही?
राष्ट्रपिता महात्मा गांधी हे जगातील शांततावादी विचारसरणीचे सर्वोच्च उदाहरण मानले जातात. त्यांनी संपूर्ण भारताचा स्वातंत्र्यसंग्राम अहिंसक मार्गाने लढला. त्यांना 1937, 1947 आणि 1948 मध्ये नोबेल शांतता पुरस्कारासाठी नामांकन मिळाले होते.
तरीही त्यांना हा पुरस्कार कधीच मिळाला नाही, याचे मुख्य कारण पाश्चिमात्य राष्ट्रांचा राजकीय दबाव असल्याचे अनेक अभ्यासक मानतात.
📚 संदर्भ:
Nobel Prize Archives – गांधींच्या नामांकनाची माहिती.
The Hindu – नोबेल समितीच्या एका सदस्याचा गांधीजींबद्दलचा स्वीकारोक्तीपर लेख.
🔹 शांतता की राजकारण?
काही उदाहरणांवरून असं लक्षात येतं की नोबेल शांतता पुरस्कार अनेक वेळा राजकीय धोरणांना बळकट करण्यासाठी वापरला जातो:
वर्ष पुरस्कार प्राप्त वाद
1973 हेन्री किसिंजर व्हिएतनाम युद्धात सामील असूनही शांततेचा पुरस्कार
2009 बराक ओबामा राष्ट्राध्यक्ष झाल्यानंतर केवळ 8 दिवसांत पुरस्कार
2025 मारिया मचाडो हिंसक वक्तव्य, अमेरिकी हस्तक्षेपाचं समर्थन
📚 संदर्भ:
Al Jazeera – नोबेल पुरस्काराचे राजकारण.
NY Times – किसिंजर वादाचा उहापोह.
🔹 पश्चिमाभिमुख पुरस्कार प्रणाली?
नोबेल पुरस्कारांची आकडेवारी पाहिल्यास, बहुसंख्य पुरस्कार युरोपीय व अमेरिकन देशांतील व्यक्तींनाच दिले गेले आहेत.
🔹 विज्ञान, साहित्य, आणि शांतता या तीनही क्षेत्रांमध्ये अशिया, आफ्रिका किंवा लॅटिन अमेरिका यांचं प्रतिनिधित्व अत्यंत कमी आहे.
📊 तथ्ये:
अमेरिका – 390+ पुरस्कार
जर्मनी – 110+
फ्रान्स – 70+
भारत – 12 (सर्व क्षेत्र मिळून)
📚 संदर्भ:
Statista Reports – नोबेल पुरस्कार वितरणाचे आकडे.
UNESCO Reports – जागतिक बौद्धिक प्रतिनिधित्वात असमतोल.
🔹 निष्कर्ष
मारिया मचाडो यांना नोबेल शांतता पुरस्कार मिळणं हे केवळ त्यांच्या कार्याची दखल नव्हे, तर पाश्चिमात्य राजकीय अजेंड्याचं प्रोजेक्शन असल्याचं चित्र दिसून येतं.
भारतासारख्या देशातील गांधीजींना पुरस्कार नाकारणं आणि दुसरीकडे मचाडो यांना तो देणं, ही शांततेच्या संकल्पनेची विटंबना आहे.
📌 शांततेचा पुरस्कार मिळणं म्हणजे केवळ हिंसा न करणे नव्हे, तर सर्वसमावेशकता, सहिष्णुता, आणि अहिंसेच्या तत्त्वांचे पालन हे महत्त्वाचे निकष असावेत. मारिया मचाडो यांच्या भूमिकांमुळे हे निकष पूर्ण होत असल्याचं दिसत नाही.
🔹 संदर्भ सूची (Bibliography)
www.nobelprize.org – Nobel Peace Prize History
BBC News – Venezuela Opposition and Maria Machado
The Guardian – US Support to Opposition in Latin America
The Hindu – Why Gandhi didn’t get the Nobel
Statista – Nobel Prize Country-Wise Statistics
Al Jaze
era – Nobel Peace Prize Controversies
NY Times – Henry Kissinger and Peace Prize Debate
